Werken aan complexe vraagstukken
De grote maatschappelijke opgaven van nu kan niemand alleen oplossen. Denk aan klimaatverandering, de vergrijzing, cybercrime en privacy-issues. Voor deze complexe vraagstukken is een collectieve inspanning nodig waarbij verschillende lenzen op deze vraagstukken worden gelegd.
Dit vraagt expertise over het veranderen binnen collectieven, over hoe systemen werken en over hoe je daadwerkelijk nieuwe ideeën in de wereld kunt zetten en kunt vormgeven. Ervaring in de praktijk leert echter, dat deze expertisegebieden nog vaak gescheiden werelden zijn, elk met hun eigen theorieën, modellen, werkwijzen en gereedschappen.
Ons doel als Expertisenetwerk Systemisch Co-design (ESC) is om vanuit de lenzen van systeemdenken én design én het collectief bij te dragen aan transitievraagstukken op het gebied van duurzaamheid, digitalisering en gezondheid. Dit doen we door praktijkgericht onderzoek naar manieren waarop deze drie lenzen elkaar kunnen versterken en samen verder ontwikkeld kunnen worden.
Een eerste stap hierin is het bepalen wat de drie lenzen inhouden en hoe ze synergetisch kunnen werken in transitievraagstukken.
Systemisch
De lens van het systeemdenken omvat diverse stromingen die de complexiteit van systemen adresseren: systems thinking, systems engineering, complexiteitstheorie, maar ook systemisch werk (vanuit bijvoorbeeld veranderkunde en psychotherapie). Het gaat hierbij om het onderscheiden van de verschillende elementen in het systeem en de relaties en interacties tussen die elementen. Dit kan op verschillende lagen en schaalniveaus zijn, op verschillende momenten in de tijd en het kan gaan om zowel expliciete als impliciete (f)actoren, al naar gelang wat op dat moment relevant is voor het vraagstuk.
Collectief
‘Co’ in Systemisch Co-Design staat voor het collectief: het samenwerken en samen leren door de verschillende betrokkenen bij de opgave en het ontwikkelen van mogelijke interventies of acties. Bij transitie-opgaven ligt de verantwoordelijkheid voor inhoud en proces vaak bij de verschillende betrokkenen. De expertise in het collectief heeft onder andere betrekking op het faciliteren van samenwerkings- en leerprocessen, empathisch werken en zich in elkaar verdiepen en het geven van een stem aan betrokkenen, ook de niet-menselijke.
Design
Ontwerpers die aan complexe opgaven werken met of tussen veel verschillende stakeholders, gaan vaak iteratief te werk. Ze zijn erin getraind om in onzekerheid toch concrete stappen te zetten en vooruitgang te boeken, mede door het inzetten van visuele en generatieve methodieken en middelen. Daardoor worden de opgave en mogelijke oplossingsrichtingen scherper. Ontwerpers verbeelden en onderzoeken samen met de betrokkenen alternatieve toekomsten en oplossingsrichtingen om te experimenteren met nieuwe manieren van samenwerken, en pakken vaak een faciliterende rol in het proces.
Systemisch Co-Design
De drie onderstaande lenzen zijn als podiumlampen (figuur 1) die elk een deel van wat er op het toneel gebeurt verlichten. Iedere lamp is nodig om de juiste belichting te krijgen en ze moeten goed op elkaar zijn afgesteld. Soms moet een lamp – tijdelijk – wat worden gedimd. Het kan bijvoorbeeld nodig zijn om stil te staan bij systemische vragen voordat er weer iets ontworpen of verbeeld kan worden, of om het samenwerkingsproces een tijdje meer aandacht te geven.
Figuur 1: Systemisch Co-Design
Een voorbeeldproject illustreert hoe de systemische blik, het samenwerken in het collectief en een ontwerpende aanpak elkaar aan kunnen vullen in de praktijk. In dit project wordt binnen wijken gewerkt aan het verhogen van biodiversiteit in steden, waarbij aan bewoners meer handelingsmogelijkheden worden gegeven. Het doel is om deze aanpak uiteindelijk ook in andere wijken en steden in te zetten. Door dit project vanuit samenwerking in het collectief aan te pakken, gaan bewoners zelf manieren bedenken om meer biodiversiteit in hun wijk te krijgen. Door het perspectief van ontwerpen daarbij in te brengen, gaan ze bewust met deze werkwijzen experimenteren om ze gaandeweg te verbeteren. De overdraagbaarheid van de werkwijzen naar andere steden en wijken komt hierbij meer centraal te staan. Ook gaan ontwerpers de vraag ‘reframen’: ze onderzoeken of er misschien heel andere manieren van werken mogelijk zijn dan de bewoners eerst dachten. Door daarnaast ook systemisch naar de vraag te kijken, wordt de hele stad als ecosysteem bekeken. Dat resulteert bijvoorbeeld in het inzicht dat bepaalde planten in een specifieke wijk worden bedreigd door uitlaatgassen en daaraan gekoppelde andere ideerichtingen zoals het bannen van auto’s. Ook helpt de systemische lens om te kijken naar samenwerking tussen wijken. Kortom: we kunnen op een rijkere en meer effectieve manier werken aan vraagstukken door hier vanuit het collectief, het ontwerpen en met een systemische blik naar te kijken, zie figuur 2.
Figuur 2: Werken aan maatschappelijke opgaven vanuit Systemisch Co-Design
Expertisenetwerk Systemisch Co-design
Als expertisenetwerk werken we op verschillende manieren aan het verder definiëren en invullen van Systemisch Co-Design (SCD). We organiseren leerevenementen, van workshops tot netwerkevenementen en meerdaagse conferenties (zoals de RSD in Amsterdam), we doen praktijkgericht onderzoek, ontwikkelen onderwijs en werken aan professionalisering.
Vragen waar we aan werken zijn onder andere: Wie is en wat doet een Systemisch Co-Designer? Bestaat er wel zo iemand, of is het altijd een SCD-team? Eén persoon kan niet alle expertise van systeemdenken, collectief werken en ontwerpen beheersen, hoe ga je dan te werk? Wat wordt er eigenlijk gevraagd van (f)actoren in transitievraagstukken en wat hebben ze nodig? Hoe organiseer je SCD? Wat is en doet een ‘SCD-cultuur’? Welke mindset, taal of talen zijn nodig om samen te kunnen werken? Hoe kunnen we verbeelding in de tijd (verleden – heden – toekomst) gebruiken om letterlijk en figuurlijk ruimte te maken voor nieuwe manieren van denken en doen? Hoe ga je om met chaos, ongelijkheid en hoe kun je blind spots van jezelf en anderen zichtbaar maken? Hoe breek je bestaande systemen respectvol af om ruimte te maken voor nieuwe?
In de komende jaren hopen we het begrip Systemisch Co-Design steeds verder te laden door theorie, modellen en praktische handvatten te ontwikkelen die passend zijn voor de praktijk(vragen) en om daarmee bij te dragen aan de versnelling van de transitie naar een gezonde, digitaal verantwoordelijke en circulaire samenleving.